ΟΙ ΡΩΣΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ (1770-1775)

Το 1768 ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Με βάση το «Ελληνικό σχέδιο» της Αικατερίνης Β΄, σύμφωνα με το οποίο η απελευθέρωση των ορθόδοξων χριστιανικών πληθυσμών της οθωμανικής αυτοκρατορίας θα επέτρεπε στη Ρωσία να επιβάλει τις στρατιωτικές, πολιτικές και οικονομικές διεκδικήσεις της στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, ο ρωσικός στόλος πραγματοποίησε μια τεράστια ναυτική εκστρατεία, περιπλέοντας βασικούς σταθμούς στην Ευρώπη για να καταλήξει στο Αιγαίο πέλαγος. Οι Ρώσοι ξεσήκωσαν τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Πελοποννήσου σε εξέγερση που πνίγηκε τελικά στο αίμα. Οι ρωσικές ναυτικές δυνάμεις εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο, κατευθύνθηκαν το Αιγαίο, όπου με επικεφαλής τους αδελφούς Ορλώφ συνέτριψαν τον οθωμανικό στόλο στη ναυμαχία του Τσεσμέ (1770).

Τα γεγονότα αυτά γνωστά ως «Ορλωφικά» στην ελληνική ιστοριογραφία είχαν ενταχθεί ως ένα πρώιμο επεισόδιο στην πορεία προετοιμασίας της ελληνικής επανάστασης, χωρίς καμία περαιτέρω ανάλυση για τη σημασία της παρουσίας του ρωσικού στόλου στο Αιγαίο ή για την εγκατάσταση του ρωσικού Ναυστάθμου στη Νάουσα της Πάρου και για τον ρόλο του νησιού την περίοδο αυτή.

Οι έρευνες των Ρώσων ιστορικών στα ρωσικά αρχεία ανέδειξαν μια άγνωστη μέχρι τώρα πτυχή όχι μόνο στην ιστορία της Πάρου, αλλά και στην ευρύτερη ιστορία του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Μετά την «Εκστρατεία στο Αρχιπέλαγος», όπως ονομάζονται τα «Ορλωφικά» στη ρωσική ιστοριογραφία, οι Ρώσοι εγκαθίδρυσαν τη «Μεγάλη Ηγεμονία του Αρχιπελάγους», στην οποία προσχώρησαν τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων και ορισμένα νησιά του υπόλοιπου Αιγαίου. Κέντρο της «Ηγεμονίας» ήταν η Νάουσα της Πάρου, όπου εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα ρωσικός ναύσταθμος, η ρωσική κεντρική διοίκηση και καγκελαρία από τρεις εκλεγμένους αντιπροσώπους των τοπικών νησιωτικών συμβουλίων με φοροεισπρακτικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Μέχρι τώρα στην Ελλάδα γνωρίζαμε ελάχιστα για τη σημασία του ρωσικού Ναυστάθμου στη Νάουσα της Πάρου. Οι Ρώσοι παρέμειναν στο Αιγαίο μέχρι την υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (Ιούλιος 1774), η οποία ευνοούσε κατεξοχήν τα ρωσικά συμφέροντα στη Μαύρη Θάλασσα και στα Δαρδανέλλια. Στις αρχές του 1775 οι Ρώσοι ξαφνικά αναχώρησαν από την Πάρο και το Αιγαίο αφήνοντας λιγοστά ίχνη, και βυθίζοντας στη λήθη αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα περίοδο της ελληνικής και της ρωσικής ιστορίας.

ΨΗΦΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Η ψηφιακή βιβλιοθήκη ανοικτής πρόσβασης περιλαμβάνει τα πορίσματα της ιστορικής έρευνας που πραγματοποιήθηκε με χορηγία του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη προς το Πάρκο Πάρου μεταξύ των ετών 2012 και 2013, από ομάδα Ελλήνων και Ρώσων ιστορικών, με επικεφαλής την Τζελίνα Χαρλαύτη, και με αντικείμενο τη ρωσική παρουσία στην Πάρο και το Αιγαίο (1770-1775). Οι μελέτες φωτίζουν την ιδεολογική και στρατιωτική προετοιμασία της εκστρατείας του ρωσικού ναυτικού από την Κρονστάνδη δια μέσου του Γιβραλτάρ μέχρι το Αρχιπέλαγος, τις ρωσο-οθωμανικές συγκρούσεις στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο, την καταστροφή του τουρκικού στόλου στο Τσεσμέ και την εγκατάσταση ενός μεγάλου Ναυστάθμου στη Νάουσα της Πάρου, που θα αποτελέσει και το διοκητικό κέντρο για την εγκαθίδρυση της Ρωσικής Ηγεμονίας του Αρχιπελάγους. Τέλος αναδεικνύονται οι μακροχρόνιες επιπτώσεις που είχε η βραχύβια ρωσική παρουσία στον γεωπολιτικό ρόλο του Αιγαίου και στην άνθηση της ελληνικής ναυτιλίας. Οι παραπάνω μελέτες πλαισιώνονται από άγνωστα μέχρι σήμερα ρωσικά τεκμήρια της περιόδου: ρωσικούς χάρτες από τη ναυτική εκστρατεία στο Αιγαίο και τον Ναύσταθμο της Πάρου, ναυτικά ημερολόγια με χειρόγραφους χάρτες των Ρώσων αξιωματικών, καθώς και δύο άγνωστες περιγραφές των νησιών και των ακτών του Αιγαίου και της Μεσογείου που συνέταξαν τα μέλη της ρωσικής αποστολής Matvey Kokovtsev και Heinrich Leonard Pasch van Krienen, και τις οποίες μετέφρασαν στα αγγλικά οι ρώσοι ιστορικοί Alexey Postnikov και Vladimir Bulatov.

Η ψηφιακή βιβλιοθήκη ανοιχτής πρόσβασης συμπληρώνεται με τον κατάλογο της έκθεσης «Η Πάρος μέσα από τη Ρωσική χαρτογραφία 1770-1775», που οργανώθηκε με την επιστημονική ευθύνη της Ελευθερίας Ζέη στο κτίριο των κελιών του Μοναστηριού του Άϊ-Γιάννη Δέτη (2014), όπου εκτέθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα οι χάρτες και τα ναυτικά ημερολόγια της ρωσικής ναυτικής αποστολής στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αρχιπέλαγος.